Malarstwo tworzącej w Wielkim Łęcku (wieś leżąca na tak zwanych „Bliskich Mazurach”) Anity Zawadzkiej ma wszelkie cechy, aby na dłużej zatrzymać wzrok.
Na początku grudnia odbędzie się wernisaż pierwszej wystawy tej młodej, aktywnej zaledwie od dwóch lat, artystki – jest to więc właściwy moment na interpretacyjne przygotowanie przyszłych odbiorców jej sztuki. Element irrealny, czy wręcz psychodeliczny, obecny w pracach Anity Zawadzkiej daje zaś asumpt do stosowania w opisie tego malarstwa dość nieprecyzyjnego (z punktu widzenia wciąż popularnego w Polsce dyskursu materialistycznego) pojęcia „duszy”. To właśnie niewidzialność duszy sprowokowała podstawowe pytanie, jakie można zadać obcując z obrazami tej mazurskiej artystki: „jak namalować powietrze”?
Przejrzystość przedmiotu.
Anita Zawadzka, nieco podobnie jak niegdyś czynił to Janusz Kaczmarski (pejzażysta reprezentujący nurt „nowej figuracji” w powojennym malarstwie polskim) w dość interesujący sposób obchodzi się z materią portretowanych przedmiotów – niejako pozbawiac ją ciężaru, „roztapiając” rzecz we wrażeniu. Wrażeniowość, klucz do malarstwa tej artystki, szczególnie wyraźnie objawia się zaś w jej pracach o tematyce abstrakcyjnej, często operujących zabiegiem zmiennej optyki widzenia. To popularna technika, jednak malarka wykorzystuje ją w sposób szczególny.
Muzyka i widzenie. Pozorna prostota.
Trudno porzucić wrażenie właśnie, że przedmiot jest tu potraktowany jedynie jako punkt wyjścia dla swoistej onirycznej improwizacji na jego temat. Jest to wybitnie muzyczna formuła tworzenia, co pozwala umiejscowić prace Anity Zawadzkiej w kręgu sztuki posługującej się korespondencją obraz – dźwięk. Zwracają uwagę także narzędzia tych przemian – kształt i barwa. O ile deformacje kształtów nie są (dla podobnych operacji artystycznych) niczym zaskakującym, o tyle barwa modyfikuje tu rzeczywistość w sposób często urzekający suwerennością wizji.
Barwa to koloryt emocjonalny – podstawowy element opisu snów, wrażeń i utworów muzycznych. Podobnie więc, jak w „poezji” nowoczesnej muzyki, ciemny wyraz doznań (obecny, choć nie natarczywie) w pracach Anity Zawadzkiej, wyzwala w nich wrażenie obcowania z „innym wymiarem” rzeczy i zjawisk. Muzyka i malarstwo radzą sobie z tym przekształceniem podobnie – operując wspomnianą już barwą i rytmem. Dźwięk posiada barwę, barwa zaś brzmi. To właśnie „korespondencja sztuk”.
Nie jest łatwo uprzystępnić w opisie coś, czego nie widać (bądź też to, co znajduje się „pod podszewką” widzialnego). Potrzeba tu poezji, muzyki, bądź obrazów podobnych właśnie do tych, jakie tworzy Anita Zawadzka. Paradoksalnie, najłatwiej niewidzialne „unaocznia” muzyka. Oto Marie Davidson, kompozycja „Perséphone”. Słuchając zwróćmy uwagę na monotonię linii melodycznej (ekwiwalent portretowanego przedmiotu) i narrację, dialog wokalny (element nadrealistyczny, przekształcający ów przedmiot). Kluczowe jest zaś pytanie: co dzieje się tu z melodią? Dość podobnie powstają właśnie „muzyczne obrazy” Anity Zawadzkiej.
Twórczość wolna. Lokalność.
Częstym składnikiem (i specyfiką) polskiego dyskursu o sztuce współczesnej jest ideologizacja. Szczególnie polityczna – a w dalszych ciągach: religijna, społeczna, seksualna… Malarstwo Anity Zawadzkiej – dzięki operowaniu wpisaną w pejzaże, martwą naturę, czy abstrakcję – „materią niewidzialnego” przekracza wymiar treści doraźnych. Jest perfekcyjnie uniwersalne i ponadczasowe. Artystka (wykształcona w gdańskiej Akademii Sztuk Pięknych) pozostaje twórczynią zakorzenioną w tematyce lokalnej, co również swoiście chroni jej malarstwo od miazmatów ogólnopolskich „zagadnień artystycznych” – po raz kolejny potwierdzając też nowoczesną regułę sztuki, przenoszącą centrum w sferę peryferiów.
Joanna Elżbieta Girej / Pani Nożownik (źródło – mirrorphobic.pl)
W piątek, 11 września, w Klubie Bolko (Świdnicki Ośrodek Kultury) odbędzie się koncert polskiej zimno falowej formacji This Cold, (po raz pierwszy w historii tego zespołu będzie to występ akustyczny), połączony z wernisażem wystawy grafik Joanny Elżbiety Girej – artystki, promotorki i autorki bloga znacząco zasłużonej dla rodzimej sceny dark independent. Wydarzenie nosi tytuł „Z zaświatów”, bowiem przypada ono w dzień dwudziestych szóstych urodzin Joanny, która odeszła od nas nagle w styczniu tego roku. To odpowiedni moment, aby przypomnieć talent, wrażliwość i pasję Pani Nożownik.
Jej ślady. Czym jest kultura? Intuicja podpowiada, że – przede wszystkim – przeciwieństwem znikania, a więc ruchu prowadzącego do złowrogiej pustki. Kultura wypełnia, jest obecnością, „stawaniem” i „dzianiem się”. Jest wreszcie formą subtelnego życia, jakie należy traktować z szacunkiem i otaczać je opieką. Muzyka zaś, to jedna z najbardziej ulotnych postaci kultury. Rozumiała to Joanna, pisząc wielokrotnie o „pomocnej dłoni” wyciągniętej w stronę artystów, czy też powtarzając swoim czytelnikom i słuchaczom: „wspierajmy polską muzykę alternatywną”. Mirrorphobic Productions, jej wytwórnia muzyczna, powstała właśnie po to, aby wspierać i pomagać. Ta formuła „działania w kulturze” odchodzi w niepamięć – przynajmniej na rodzimym gruncie. Nie znam dziś nikogo, kto nie mając chorobliwych „medialnych”, czy „korporacyjnych” ambicji potrafiłby po prostu wspierać i pomagać. Ślady więc, które pozostawiła Pani Nożownik są wyraźne i powinny stać się swoistym znakiem pożądanej przemiany – podobnie, jak były nim jej muzyczne upodobania.
„Z zaświatów” – wernisaż wystawy i koncert pamięci Joanny Elżbiety Girej (plakat wydarzenia)
Jej muzyka. Trzeba powiedzieć wprost: nie ma Tomasza Beksińskiego – nie ma w Polsce muzyki w radiu; nie ma Joanny – nie ma tu dobrego miejsca z muzyką w sieci. Zbyt duże uproszczenie? Jest jednak wielu, którzy mogą się pod nim podpisać. Dla odwiedzających strony jej bloga była przewodniczką po współczesnym muzycznym „gotyku”; była „panią od muzyki” – zresztą tej najpiękniejszej. Prowadząc przez kilka lat audycję Tryton w internetowej rozgłośni RadioJazz.fm (podobno w sieci, inaczej niż w życiu, nic nie znika…) wiele razy sięgałem po muzyczne sugestie Joanny. Pasja zawsze rodzi kompetencję, o czym zapominają obecni „specjaliści do spraw mediów”. Ta właśnie pasja sprawiła, że Pani Nożownik dysponowała nie tylko niespotykanie szeroką wiedzą muzyczną, ale także rzadkim darem wrażliwości na dźwięki, który pozwala odzielić jakość od pseudoartystycznej mielizny i autentyzm muzycznego przekazu od komercyjnego naśladownictwa. Na swoim blogu muzykę prezentowała z podobną naturalnemu oddechowi lekkością i wdziękiem – przymiotami jakże odległymi od rejestrów, jakimi dysponuje dzisiejsze dziennikarstwo muzyczne w Polsce. Znajdowała skarby. Brzmienia This Cold, czy Eternalovers bynajmniej nie są w grupie jej odkryć jedynymi tak cennymi składnikami. Posłuchajmy zresztą – oto Eternalovers, duet którego płytę wydała Joanna, w utworze „Kochać i tracić” z tekstem Leopolda Staffa:
…oraz This Cold z albumu Cranes:
Jej obrazy. „Technika, którą lubię najbardziej, i w której najlepiej się odnajduję to łączenie delikatnych farb akwarelowych z wyrazistym czarnym tuszem. Czyli zasada kontrastów i przeciwności” – tak Joanna opisywała swoje grafiki. Jej wizje podporządkowane są nastrojowości bliskiej malarstwu romantycznemu, chociażby spod znaku wyobraźni Caspara Davida Friedricha. Konwulsyjnie powyginane konary, opuszczone zamki, dziwne kwiaty – czasem stary cmentarz, raz też osobliwa kołyska będąca zarazem trumną… Oto stałe rekwizytorium jej twórczości, którą przez to należy określić jako w pełni „gotycką”. Prace Pani Nożownik sprawiają wrażenie pewnej niemal dziecięcej „naiwności” widzenia – jako zaś, że operują przede wszystkim nastrojem, są „proste” w wyrazie i odbiorze. Ile kunsztu należy włożyć w tworzenie, by osiągnąć tego rodzaju nastrojowy konkret i „prostotę” – o tym wiedziała zapewne jedynie autorka tych niezwykłych obrazów… Odbiorcy pozostawiła wrażenie obcowania ze sztuką stosunkowo łatwą w interpretacji, choć przywołującą emocje o znacznym ciężarze: „to (…) ukłon dla smutku, mroku, ciarkotwórczej tajemnicy, rozpaczy i przepięknej czerni, których tak wszyscy się boją” – pisała o ostatnim cyklu swoich prac, „Ukrytym wymiarze” z 2014 roku. Wszechobecna w jej twórczości plastycznej jest także muzyka; Joanna traktowała ją niezmiennie jako źródło inspiracji i zasadę „korespondencji” dźwięku i obrazu.
Te prace będą przemawiały do nas już wyłącznie „z zaświatów”. Pozostało kilka epitafiów – przejmujący utwór „Her Touch” Agaty Pawłowicz (This Cold), seans z lutowej audycji Transmission / Transmisja… W życiu nie wszystko jednak znika, inaczej niż w internecie. Trwa kultura, którą stworzyła. Żyje wyobraźnia, jaka wkrótce stanie się dla wielu znakiem przemiany. Wierzę, że ku lepszemu. Pani Nożownik potrafiła bowiem widzieć dalsze ciągi rzeczywistości – zakryte dla większości z nas.
Zdzisław Beksiński: „Opowiadania” (Wydawnictwo Bosz – wersja drukowana / Virtualo – wersja e-book; Olszanica / Warszawa; maj 2015)
Kilkanaście dni temu odbyła się premiera „Opowiadań”, które Zdzisław Beksiński napisał w latach 1963 – 64. Warto sięgnąć po tę lekturę, zaś obcowanie z tekstami sanockiego wizjonera w wersji elektronicznej najbliższe jest chyba intencjom ich twórcy, szczególnie chętnie korzystającego z wszelkich odmian nowoczesnej techniki. Przypomnijmy – Beksiński jest chociażby jednym z prawodawców artystycznej grafiki komputerowej w Polsce, i to właśnie jemu należy zawdzięczać wprowadzenie tej dziedziny twórczej na poziom prawdziwej i wymownej sztuki.
Zdzisław Beksiński we wnętrzu warszawskiej pracowni (około roku 2005)
E-book zawiera dwadzieścia pięć tekstów, z których przynajmniej część można odnaleźć w sieci – dlaczego jednak należy wybrać ich nowe, poddane edycji, wydanie? Proza Zdzisława Beksińskiego to wytrawna, choć ciężka lektura. Autor ze swobodą poety obchodził się z tradycyjnymi normami składniowymi – tak, iż choć konstrukcja zdań wyszłych spod pióra Beksińskiego urzeka klarownością, to z całkowitą nonszalancją potraktowana została chociażby zasada podziału tekstu na akapity. „Strumień świadomości” w interpretacji sanockiego artysty ma wyraziste konsekwencje znaczeniowe, podąża za kształtami „wielomównego mroku” (opowiadania obfitują w doskonałe metafory!), jednak zdecydowanie zaburza postulat komunikatywności, czyniąc niestety większość dostępnych w internecie utworów, nieczytelnymi. Obcowanie z edytowaną wersją „Opowiadań” sprawia zaś czytelnikowi prawdziwą przyjemność – oto bowiem przed jego oczami otwiera się nie tylko dokument pewnego typu wyobraźni, czy metody twórczej, ale także wspaniała wizyjna literatura w najlepszej z możliwych postaci.
Zdzisław Beksiński w swojej pierwszej pracowni w Sanoku (około roku 1962)
Wielu artystów sztuk wizualnych próbuje pisarstwa, niewielu jednak wykracza w tych próbach poza poziom eksperymentu, przelotnego flirtu z inną dziedziną ekspresji. Zdzisław Beksiński powołał natomiast literaturę sensu stricto, którą od większości dzisiejszych „produkcji słownych” odróżnia chociażby fakt, iż przenosi ona swoje znaczenia poza ramy czasu w jakim powstała – a nawet tego, w którym aktualnie ją odczytujemy. Obok więc potencjału zdolnego wyzwolić czytelniczą przyjemność, opowiadania malarza z Sanoka zawierają pewien element zasadniczy, dzięki któremu są wartościowym i suwerennym nurtem jego dzieła – przynoszą mianowicie artystycznie ujętą wiedzę i naukę. Spełniają tym samym odwieczną zasadę literatury, docere, według której ma ona „nauczać”, bądź „pouczać”.
O czym naucza Zdzisław Beksiński? Przede wszystkim o destrukcyjnym znaczeniu przywiązania do pozorów, szkodliwości poddańczego hołdowania różnorodnym aberracjom w widzeniu i pojmowaniu dookolnego świata. Piętnuje wielorakie formy popularnej obecnie „psychologii wpływu”, przekształcone w jego tekstach w trwałe kalectwo intelektualne bezimiennych bohaterów („everymanów” – zgodnie z metodą Kafki i Orwella). Pod tym względem doskonały jest, pomieszczony w e-booku,trzyczęściowy cykl literackich obrazów wojny, zatytułowany „Kronikarz wydarzeń”. Beksiński mówi też o czarnej, czy wręcz piekielnej (wprost i bez eufemizowania) mocy propagandy, z zadziwiającą aktualnością łącząc ten ponury fenomen współczesności z technikami stosowanymi w marketingu, czy „psychologii reklamy”. Jeśli czytelnikiem „Opowiadań” będzie ktoś odczuwający przesyt owych technik w życiu codziennym, zwłaszcza zaś w „przestrzeni medialnej”, to w pierwszym rzędzie winien on sięgnąć po znakomity tekst „Bakterie”.
W tym niezwykłym opowiadaniu Beksiński wnikliwie i z plastyczną dosadnością sportretował proces powstawania buntu i emocjonalnego sprzeciwu względem wszechobecnej współcześnie „bladze” (Gombrowiczowskie nawiązania w prozie malarza są nader wyraźne), ustanawiają jednocześnie – i prowokacyjnie – nienawiść jako konsekwencję życia wśród zakłamania, ale i ostateczną instancję człowieczeństwa prowadzącą do wyzwolenia spod wpływu wielokierunkowej manipulacji. „Bakterie” to doskonała proza, pozwalająca chociażby zrozumieć procesy emocjonalne prowadzące do powstania popularnego obecnie w internecie „hejtu”. Przykładów tego rodzaju aktualności jest w „Opowiadaniach” zdecydowanie więcej.
Zdzisław Beksiński – autoportret w czapce milicjanta (lata sześćdziesiąte)
Teksty Zdzisława Beksińskiego stanowią też swego rodzaju „szkicownik mistrza” – jego metody pisarskie są bowiem niejednokrotnie zbieżne z technikami, które stosował w sztukach wizualnych. Należy też dodać, że w przypadku niektórych opowiadań, literatura wprost wyprzedza i zapowiada wizje malarstwa. Beksiński pisał na długo przed popularnym „okresem fantastycznym” swojej twórczości, zaś potencjał obrazotwórczy zawarty we fragmentach prozatorskich (zwłaszcza opowiadania: „Na końcu ogrodu”, „Wilki”, Plac egzekucji”, „Śnieg”, czy wreszcie „Kobieta z portretu”) tę feerię mrocznej wyobraźni wyraźnie antycypuje, unaoczniając jej podstawowe składniki i formy. Lektura „Opowiadań” wskazać może także głębszą zbieżność pomiędzy literaturą i malarstwem Zdzisława Beksińskiego.
Katedra – jeden z rekwizytów malarstwa Zdzisława Beksińskiego (obraz olejny z 1983 roku)
W opublikowanej wkrótce po śmierci artysty korespondencji mailowej, jaką Beksiński prowadził z jedną ze znanych wówczas dziennikarek, pojawia się wątek metody twórczej mistrza – a mianowicie komponowania obrazów zgodnie z zasadą „wieszaka”. Tak malarz określił stałe elementy swoich przedstawień: katedrę, krzyż, oraz szkielet. Zgodnie z jego słowami, przywołanymi w jednym z maili, sposób wizualnego ujęcia tych składników miał odwoływać się do ich funkcjonowania w powszechnej świadomości – jako obrazów lęku, czci, wzniosłości, czy obrzydzenia… Uważny czytelnik dostrzeże w „Opowiadaniach” podobną, zastosowaną niezwykle kunsztownie, metodę. Rolę „wieszaków” w tekstach „Centrala snów” i wspomnianym już tryptyku „Kronikarz wydarzeń” spełniają powszechnie używane (przynajmniej w polszczyźnie drugiej połowy XX wieku) stałe związki frazeologiczne – „ołowiana głowa” i zwrot „śnić czyjeś sny”.
Kości jako forma architektoniczna na obrazie Zdzisława Beksińskiego z 1981 roku.
Podobnych zbieżności „metodologicznych” na linii literatura – malarstwo można znaleźć dużo więcej; to chociażby sprawia, że lektura „Opowiadań” jest obowiązkowa dla każdego, kogo fascynuje tajemnica dzieła Zdzisława Beksińskiego – jego niesłabnąca popularność (mimo przywoływania treści trudnych), oraz stała aktualność, czy wręcz metafizyczny i ponadczasowy walor talentu, którym dysponował sanocki wizjoner.
CZTERY E-BOOKI ZDZISŁAW BEKSIŃSKI: „OPOWIADANIA” DO WYGRANIA W KONKURSIE VIRTUALO.
Aby wziąć udział w konkursie proszę skomentować ten wpis za pomocą umieszczonej poniżej skrzynki komentarzy Facebooka – z użyciem funkcji „opublikuj także na Facebooku” („Also poston Facebook„).
Autorom najciekawszych komentarzy odpowiem z prośbą o wysłanie wiadomości na mój adres e-mail.
Spośród wszystkich postaci wypełniających dziś rodzimą wyobraźnię artystyczną, jedną z najbardziej wyrazistych jest urzekająca eterycznym pięknem i konsekwentnością swych kroków bohaterka twórczości Misiora Cudaka. Jej suwerenne istnienie (bowiem mamy tu do czynienia z odrębnym, nie tylko artystycznym, bytem) ważne jest także dlatego, iż podkreśla niematerialny, duchowy wymiar kobiecości (i życia w ogóle); dymensję, którą współczesna humanistyka traktuje nieodłącznie od fenomenów zamieszkiwania i tożsamości. Przewodniczka (tak określmy tę wieloimienną czarodziejkę) milczącą mową cielesności wskazuje miejsce z którego pochodzi i do którego zmierza ten, kto ją podziwia. Fascynacja artysty jej pojawami stała się również początkiem równie fascynującej, choć dość hermetycznej, sztuki.
Filozofia tworzenia. Niewiele wiemy o Misiorze, poza tym, że jest on prawdziwym „tytanem pracy” regularnie publikującym swoją twórczość w sieci. Konsekwencja i swego rodzaju altruistyczna regularność to postawa wyróżniająca obecnie polską (przede wszystkim, choć nie tylko) sztukę, w ujęciu której dzieło niejednokrotnie stanowi wartość niemal warunkującą duchowe przetrwanie wśród chaosu znaczeniowego i bytowego. Jest to tym bardziej godne zauważenia, bowiem artyzm nie znajduje obecnie wsparcia poprzez posiadanie swojego miejsca w powszechnym dyskursie, wyznaczanym przez chybione „autorytety” i czystą przypadkowość. Miarą niezależności artysty jest więc wysiłek ukierunkowany ku obecności utworu w świadomości choćby pojedynczego odbiorcy – nagroda zaś za podjęcie tego wysiłku to nieraz chwilowe tylko uwolnienie od poczucia nicości. Dzisiejsza sztuka, jeśli tylko zdołała zaistnieć w postaci dzieła, organizuje życie w najpełniejszym tego słowa znaczeniu. W rysunkach Misiora formy wyobrażeniowe wyłaniają się często z amorficznego tła o niejednokrotnie złowrogich konturach – ten zabieg obecny w sztuce o inklinacjach mistycznych niemal od jej początków, nabiera tu dodatkowego i szczególnego sensu, co więcej – jest on w rzeczy samej sensotwórczy.
Tworzenie filozofii. Misior Cudak to prawodawca swoistej ontologii (bądź anty-ontologii) o wdzięcznie tajemniczych, a nawet – zgodnie z przydomkiem artysty – „cudacznych” kształtach. Zaznaczmy, iż nie jest to jednak skazą Misiorowego dzieła, wręcz przeciwnie – stanowi o jego nieporównywalnej aerii. Czym jest cudaczność? Odróżnieniem od cudu. Obsesyjną powtarzalnością tego, co cudowne – aż do momentu, w którym następuje zużycie przywoływanych przez twórcę znaczeń, a otchłań (ku której dzieło Misiora nieustannie grawituje, jednocześnie ją kontestując) stanie się widzialna. To, iż ten moment nigdy nie nastąpi, czego można się domyślać patrząc na potęgę wyobraźni tego twórcy, jest miarą talentu i artystycznej samowiedzy. Misior z właściwą sobie dosadnością, lecz także dystansem, „dozuje” i uprzystępnia w swych przedstawieniach tę treść, która stanowi ich sedno – widzialność tajemnicy. Misiora nie tyle się odkrywa i poznaje, co podąża za zawartymi w jego rysunkach „hermami” – pradawnymi znakami kierunku, jaki winniśmy obrać, by nie zbłądzić. Trywialne sformułowanie, iż „zło czai się wszędzie” jest tu na pewno jednym z takich drogowskazów – przestróg. Metafizyczna konsekwentność obecna w pracach (tak wizualnych, jak i muzycznych) Misiora ma zaś swoje wyraźne źródła w tradycji myśli, oraz sztuki – poddane są one jednak głębokiej indywidualizacji, dalekiej od estetyki cytatu, nawiązania, kalki. Pierwszym planem owych źródeł jest średniowieczna ludowa kosmogonia, elucydariusz, a więc swoiste mixtum compositum wiary i przesądu, objawienia i doktryny, boskiej cudowności piękna i szatańskiej przewrotności zła. Elucydariusz jest także formą podawczą, nastrojem w jakim prezentowane są treści Misiorowych dzieł – kto pamięta postać Agnieszki z „Katedry Najświętszej Marii Panny w Paryżu” Wiktora Hugo, temu wspomnienie owej uroczej istoty powinno wystarczyć do pogłębionej „lektury” wyobraźni Misiora. Studia nad średniowiecznymi traktatami są zbędnę, by intuicyjnie „odpoznać” ich sens zawarty w dziełach Misiora. Drugą warstwę źródłową stanowi „submisywna” estetyka rysunków Brunona Schulza – w przypadku wyobraźni Misiora jednak zdecydowanie wykraczająca poza rekwizytorium poddaństwa względem tego, co kryje się za manifestacją kobiecego piękna. „Submisywność” w dziele tym została uwznioślona, podniesiona do rangi niemal mistycznej i wpisana w niełatwą symbolikę, której odczytanie możliwe jest chyba wyłącznie za pomocą intuicyjnego wartościowania: „to mi się podoba”, „przepiękne”; albo odwrotnie: „straszne”, przerażające”. Z wyobraźni Schulza pochodzi także ekspresyjny kontrast, którym Misior nader często się posługuje – w stopniu jednak niewykraczającym poza miarę twórczej stosownosci. W żadnym wypadku – podkreślmy ponownie – nie mamy tu do czynienia z kalką wyobraźni. Trzecią wreszcie, wartą unaocznienia sferą nawiązań jest tradycja tworzenia form powabnych – w tym znaczeniu, jakie nadaje im psychologia głębi.
Przewodniczka. Jej wieloimienne istnienie stanowi sedno powabu wpisanego w rysunki Misiora Cudaka. Istnienie to najstosowniej byłoby przemilczeć, bądź opisać za pomocą „niewypowiedzianej dyskrecji”, którą w odniesieniu do podobnego majestatu posługiwał się Rainer Maria Rilke. „Albowiem piękno jest tylko przerażenia początkiem, straszliwy jest każdy anioł” – jak poeta ten wypowiedział naturę owego (nie)bytu na kartach „Elegii duinejskich”. Eteryczna smukłostopa dziewczyna, która – poproszona o to w najmniej odpowiedniej chwili – nigdy nie „usiądzie”, może na moment jedynie „przysiąść” (czyni zaś to na podobieństwo kota abisyńskiego, lub ważki – szczególnie tej z gatunku Libellula Depressa), wędruje lekkim powabnym krokiem przez dzieje świata, a gdzie tylko spojrzy (nigdy wprost – przeważnie choć odrobinę, ale z ukosa) tam wyrasta bujne życie, lub roi się śmierć. Ingeborga, Izyda, Rozalinda i Aneta z „Anioła zagłady” Stanisława Srokowskiego; Rea z kolejnej powieści tegoż autora – „Lęk” (kreacja może najbliższa Misiorowym zjawom); „Imago” Karola Spittelera; „Gradiva” Wilhelma Jensena; „Ona” Henry’ego Ridera Haggarda (o której Clive Nolan napisał pełną rozmachu „rock operę”); Angelika Karola Irzykowskiego; „Annabel” i „Ligeja” Edgara Poego; Aporia postmodernistów; Modestia ojców Kościoła; Nadkobieta Tomasza Beksińskiego; „Alda, Dark Lady of the Outer Worlds” Juliana Savarina (najbliższa swym dźwiękowym portretom w muzyce Misiora); Uśmiechająca Się w finalnej scenie „All That Jazz”; czy wreszcie ta, której imię zdobi tytuł ostatniej płyty Dead Can Dance… Ela, Elucinda, Elucidarium – iskra twórczości i tęsknoty powracająca pod tymi imionami w Misiorowym dziele jest zwiastowaniem i zapowiedzią, a także obrazem tego, co zdarza się w najważniejszych momentach ludzkiego życia (gdyż są one z nią nierozłącznie związane, jako z ich sprawczynią). Jej powrót jest subtelny i potężny zarazem (jej krok niweluje estetyczną różnicę między wzniosłością, a wdziękiem). Ta nieporównywalna istota nie była dotąd obecna w polskiej współczesnej sztuce z tak uroczo zakrytą wyrazistością, jak to spełnia się w rysunkach i kompozycjach Misiora. Oto powróciła. Obawiam się, a jednocześnie mam nadzieję.
Zło z chaosu. W dziele Misiora Cudaka istnieją wyraziste symbole zła. Jak zwykle, kiedy obcuje się z tajemnicą (kobieta jest przecież tajemnicą, a zarazem instrumentem na którym gra szatan – jak chciał Maximillian Rudwin) ich obecność zaznacza stąpanie po terra incognita – ziemi niepewnej, niepoznanej, a często jałowej. Symbole zła odnoszą się do filozofii bez rozwiązania; do mroku – bądź nadmiaru jasności – a więc warunków, w których wzrok okazuje się bezradny. Zło jest ściśle związane z chaosem znaczeń i rzeczywistością, w jakiej dominuje element „nie” (pamiętajmy, że Misior jest polskim artystą, a obecność złego w jego pracach jest także mimowolnym tego podkreśleniem). Artysta sam niejednokrotnie przestrzega odbiorców, których mogłyby zniechęcić – bądź odstręczyć – okultystyczne odniesienia jego rysunków. Ten jednak składnik wspomnianej „filozofii bez rozwiązania” zdaje się zanikać w najnowszych Misiorowych pracach, wypierany przez czystą naoczność złego. Równie znamienne jest to, iż szala aksjologiczna tych przedstawień nachyla się ku pięknu (i to olśniewającemu), dla którego brzydota zła jest jedynie tłem, mrokiem nieodłącznie związanym z przerażeniem w obliczu obcowania z tajemnicą. Czyżby więc istniała w tych współczesnych formach klasyczna równość piękna i dobra, oraz zła i brzydoty? Tak, pod warunkiem, że nie będziemy zbyt często spoglądać na twarz Eli.
Muzyka – przekroczenie zastanego. Kriccagiya to nazwa właściwie jednoosobowego projektu muzycznego, który powołał Misior Cudak. Prawem korespondencji sztuk, ta niezwykła orientalizująca muzyka przekłada się na obrazy, sama stanowiąc swoiste, bogate aranżacyjnie dźwiękowe ilustracje, bliskie estetykom: art rock, dark ambient, oraz dark / occult folk. Muzyka Misiora to temat odrębny, może też stać się wkrótce ożywczym tonem obecnej polskiej alternatywy. Jakość wykonawcza, oraz pasja do eksperymentu idą tu w parze z potęgą wyobraźni zdolnej powoływać nadprzyrodzonej urody mini – suity zdominowane przez eterycznie brzmiące instrumentarium. Nawet perkusyjne tremolo, wyraźnie przejęte ze stylistyki trash metalowej, brzmi tu subtelnie i z właściwym tej muzyce wdziękiem. Wyobraźnia muzyczna Misiora zdaje się nie mieć odniesień, jeśli zaś będziemy – mimo wszystko – ich poszukiwać, to warto wskazać na najlepsze dokonania mistycyzującej rockowej progresji początku lat siedemdziesiątych: Brainticket, Paula Gaffey’ego, Julian’s Treatment, Curved Air, czy Trees. Najważniejsze jednak w kompozycjach Misiora Cudaka są teksty, a szczególnie te ich fragmenty, które traktują o uroczych powrotach Eli – to muzyczne momenty o nieporównywalnym rejestrze doznań. Muzyka i obraz potrafią więc współbrzmieć, o czym zaświadcza ta niezwykła sztuka stworzona dla „Tej-Której-Słowo-Jest-Rozkazem”.
Wizje Aleksandry Waliszewskiej to świat odrębny i nieporównywalny; to także zbiór paradoksów i twórcza konsystencja przeciwieństw, sprawiających wrażenie niemal wydestylowanych z sedna „Przysłów piekielnych” Williama Blake’a. Czy, poza tym malarstwem, istnieje dziś – zwłaszcza na rodzimym gruncie – sztuka, w której z podobną naturalnością spotykają się: teraźniejszość i odwieczność, otchłań i symbol, deformacja i ład? Horyzont wyznaczony tym pytaniem, pozostaje pusty. Artystka przełamuje tę pustkę – także w wymiarze konkretu przestrzeni miejskiej. W ostatnim czasie stara się bowiem o stworzenie na warszawskim Nowym Świecie domowego muzeum, które – w jej zamyśle – ma być miejscem spotkania wielopokoleniowej tradycji, jaka uformowała jej sztukę – bądź też wpływa na nią in statu nascendi. Oprócz więc spotkania odbiorcy z kulturą, będzie to miejsce, w którym kultura – zgodnie ze swym odwiecznym prawem – spotykać będzie samą siebie, by zwielokrotniać swe sensy i użyczać ich dookolnej przestrzeni. Czas więc,byniejako w tle tej akcji, przyjrzeć się wizjonerstwu Aleksandry Waliszewskiej.
Dualizm przyciągania i odrzucenia, składowa wartość symbolu (czy też ontologicznie pojętego obrazu) jest istotą doznania tej sztuki. Równoprawnym kluczem jest tu także sen, a raczej jego najbardziej frapująca i niebezpieczna postać – koszmar. W każdym z obrazów warszawskiej artystki zawiera się bowiem koszmar – jako w pełni brzmiąca groza, bądź też sugestia zsunięcia się przedstawianej rzeczywistości w obszar ciemny i nieprzewidywalny. Potencja grozy to hipnotyzm tego malarstwa, jego siła i paradoksalna wartość. Nie jest ono jednak zbudowane ze strachów powierzchownych, rekwizytów mrocznej mody i „satanistycznej propagandy” (pora na świadome przeniesienie na polski grunt tego terminu); funduje je inna jakość – lęk, któremu można nadać atrybut prawdy wynikającej z przenikliwego oglądu dookolnej rodzimej rzeczywistości.
Do każdego snu wsącza się światło dnia – tym bardziej, jeśli przesycone jest ono widomym złem i kontrastami przeczuwanego, bądź doświadczanego obłędu. „Nieświat”, tytuł wydanej w tym roku płyty łódzkiej formacji Już Nie Żyjesz, jednoznacznie i wyraźnie określa tę formę koszmaru udającego realność. „Nieświat” jest kresem porządku egzystencji, końcem wiary w sens życia, a także pustką, jaka pozostała po symbolicznej manifestacji niezbędnych składników człowieczeństwa. Polski „rok pierwszy” – czyli coraz wyraźniejsze w „zbiorowej nieświadomości”, pozbawione perspektywicznego wyjścia „tu i teraz” – przekłada się w obrazach Aleksandry Waliszewskiej na ciemny wyraz wizji, sprawiających wrażenie nieustannie zabarwionych szarością, niejako spopielonych. Oto „szare życie” w całej niemal swej pełni. Efekt ten zdecydowanie dominuje, mimo swoistej krwawej jaskrawości wielu prac, czy też nadania im erogennego, różowego kolorytu… Chorobliwy erotyzm – czyż nie on jest właśnie kluczem do polskiej codzienności? Zanika granica pomiędzy tym, co intymne, a publicznym obnażeniem – zniesienie zaś jej podniesione zostało do rangi dyskursu – oczywiście z przedrostkiem „anty”, bowiem całkowicie bezrefleksyjnego. Oto „obnażenie ludzkiego wnętrza” na miarę współczesną – rozdarcie skóry kryjącej jedynie trzewia. Oto wreszcie manifest pustki – jednego z potężnych żywiołów symboliki prac Aleksandry Waliszewskiej. To właśnie poczucie pustki przekształca portretowane życie w wegetację, a także otwiera pracom artystki drogę do analogii z „uroślinnieniem” pragenezy i „przyjściem śmierci na świat” – znanej symboliki malarstwa XIX wieku.
„Nieświat” spełnia się w zaborczym pustynnieniu, w nadmiarze przestrzeni, przed którą ustępuje życie. Przestwór nie oznacza tu jednak wolności, swobody ruchu i decydowania o swoim losie. Każdy kolejny krok niesie lęk; w zakolach rozjaśnionej dziennym światłem ciemności kryje zaś się bestia. Znamienne, iż w „nieświecie” powołanym w pracach malarki, także symbole zła podlegają degradacji, są ułomne i płynne, odarte z prymarnie groźnych znaczeń. Kontury nierealnego świata na moment przybierają ich postać, by ponownie rozpaść się w nic. W „nieświecie”, w obliczu nowej postaci zła, nawet szatan jest bezradny, groteskowy niczym potwory z japońskich filmów grozy. Swoiste dla tych obrazów przekroczenie ontologii zła jest zbieżne z „gotycyzującą” poetyką utworów formacji Current 93, z której liderem Davidem Tibetem, wiąże Aleksandrę Waliszewską – podkreślane wielokrotnie przez malarkę – artystyczne pokrewieństwo. „Nieświat” jest więc trudem i przytłoczeniem, realnością walki i przegranej. Czy istnieje forma istnienia, będąca w stanie odnaleźć się w tym koszmarze?
Dostrzec w obrazach Aleksandry Waliszewskiej łączność z kanonem bestiarium potrawi nawet niewprawne oko. Umiejętność portretowania bestii, artystka osiągnęła w stopniu doskonałym, operując surową dosadnością konkretu – pożądanego by z przedstawianej formy wyzwolić grozę. W pustce i „nieświecie” to właśnie bestie otaczają człowieka; bestie znacznie straszliwsze niż fantastyczne demony, posiadające bowiem cechy, które pozwalają dostrzec w nich zanikającą namiastkę natury ludzkiej. Piekła Aleksandry Waliszewskiej powołane są przez człowieka i to właśnie człowiek staje się ich ofiarą – w „nieświecie” rytualne zabójstwa zdarzają się bowiem codziennie, bez wyraźnego powodu można runąć w otchłań zgotowaną przez innych. Artystka jest prawdziwym tytanem pracy, każdego niemal dnia dodaje do swych wizji kolejny element, uprzystępniając go w internecie; jest to więc swoisty dziennik odczuwania, silva rerum na miarę polskiej aktualności, a zarazem twórczość o znamionach katarktycznych – zarówno dla artysty, jak i odbiorcy.
Kto więc zamieszkuje „nieświat”? Ona, dziewczyna, a raczej forma ludzkiej wegetacji, usilnie chcąca stać się dziewczyną – i w tym celu posiadająca wszelkie wdzięki osobliwej niewinności. Twór pół ludzki, pół zwierzęcy? Pół trupi, pół żywy? Hybryda? Syreneida? To chyba pierwsze użycie tego terminu w „krytyce artystycznej” (choć mogę się mylić) – podobnie, jak prymarna metafizyczna nowość (i tu też mogę się mylić) przysługuje bohaterkom wizji Aleksandry Waliszewskiej. Artystka deklaruje niejednokrotnie swoiste „zmęczenie” obecnością Syreneid w swych pracach, są one jednak ich najwyraźniejszą dominantą, pojawiają się jako „bohaterki” jej obrazów – w pełnym znaczeniu tego słowa. Oto bowiem przed naszymi oczami trwa walka i mozolny trud stawania się życia. Praca scalająca istnienie na powrót i wbrew otaczającej je dekadencji. Syreneida chce być człowiekiem w „nieświecie” – czy jej się to uda? Śledzę opowieść o tych staraniach, niczym dawną, prawdziwie interesującą literaturę.
Swoiście „przyliteracka” jest też potęga wizji Aleksandry Waliszewskiej, artystki, która portetując bezwartościową rzeczywistość, prowokuje i wyzwala nienazwane jeszcze – choć bardziej niż tradycyjne – wartości.
Wave △ Press 